Kpss coğrafya türkiye nin yer şekilleri ders notları pdf

TÜRKİYE’NİN YER ŞEKİLLERİ 

Yerkürenin yüzeyi sürekli değişim halindedir.İç kuvvetlerin etkisiyle yer kabuğunda yeni şekiller meydana gelirken dış kuvvetler bu şekilleri aşındırarak biçimlendirir.

1.İç Kuvvetler

-Dağ oluşumu (orojenez)

-Kıta oluşumu (epirojenez)

-Depremler (seizma)

-Volkanik olaylar

2.Dış Kuvvetler

-Akarsular

-Buzullar

-Rüzgarlar

-Yeraltı suları

-Dalgalar

DİKKAT !!! İç kuvvetler kaynağını yerkürenin içinden alan, dış kuvvetler ise kaynağını yer kürenin dışından alan olaylardır.

BİLGİ NOTU : Türkiye’nin günümüzdeki görünümünü elde etmesinde en etkili iç kuvvet Orojenez’dir.

BİLGİ NOTU :Türkiye’nin günümüzdeki görünümünü elde etmesinde en etkili dış kuvvet Akarsulardır.

TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK OLUŞUMU

1.Jeolojik Dönem (Paleozoik)

-Masif (eski) araziler oluştu.(Yıldız, Menteşe, Taşeli, Kırşehir, Bitlis, Mardin,Kastamonu)

-Yıldız Dağları, Mardin Dağları Birinci zamanda oluşmuş eski kıvrımlardır.

-Zonguldak çevresindeki taş kömürü yataklarının oluşumu da Birinci Jeolojik Zaman’da oluşmuştur.

DİKKAT !!! Masif araziler deprem riskinin çok az olduğu yaşlı arazilerdir. Taşkömürü, arazinin yaşlı olduğunun kanıtıdır.

2.Jeolojik Dönem (Mezozoik)

-Tortulanma dönemidir.

-Alp-Himalaya’ya hazırlık dönemidir.

-Kıtalar bu dönemde ayrışmaya başlar.

3.Jeolojik Dönem (Tersiyer)

-Alp- Himalaya kıvrımı oluşmuştur.

-Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları oluşmuştur.

-Ana fay kuşakları oluşmuştur.

-Ege’nin horst-graben sistemi oluşmuştur.

-Doğu Anadolu yükselmiştir.

-Karadeniz göl olarak oluşmuştur.

-Volkanik dağlar oluşmuştur.

-Tuz, bor, linyit, petrol ve doğal gaz oluşmuştur.

4.Jeolojik Dönem (Kuvaterner)

-Egeit karası çöktü. Ege Denizi oluştu.

-İstanbul ve Çanakkale boğazları açıldı.

-Karadeniz deniz oldu.

-Anadolu toptan yükseldi.

-Anadolu 4 kez buzullaştı.

-Günümüz hayvanları ve bitkileri oluştu.

-En fazla iklim değişikliklerinin olduğu dönemdir.

-Kıbrıs bu dönemde ayrılarak ada görünümü kazanmıştır.

NOT :

Türkiye genç oluşumlu bir ülkedir. Bu nedenle;

-Ortalama yükselti fazladır.

-Sık sık depremler yaşanır.

-Sıcak su kaynakları yaygındır.

-Tektonik oluşumlar fazladır.

TÜRKİYE’NİN ANA YER ŞEKİLLERİ

1.Türkiye’nin Dağları

a.Oluşumuna Göre Dağlar

Kırık Dağlar

-Kırık yapıdaki dağlar Ege Bölgesinde yaygndır.

-Doğu- Batı yönünde kıyıya dik uzanırlar.

Ege : Kaz Dağları, Madra Dağı , Yunt Dağı, Boz Dağlar, Aydın Dağları (Dağlar kıyıya dik) Menteşe Dağları (Kıyıya Paralel)

DİKKAT !!! Torosların içerisinde kırılmayla (horst-graben) oluşan tek dağ sistemi Amanos (Nur) Dağlarıdır.

NOT : Ege Bölgesi’ndeki dağlar arasında uzanan Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes ovaları grabenler kırılmalarla meydana gelmiş yeryüzü şekilleridir.

Volkanik Dağlar

-Mantonun üst kısmında eriyik halde bulunan mağmanın yeryüzüne çıkması ya da yer kabuğunun içine sokulmasıyla meydana gelen olaylara volkanik olaylar denir.

-Volkan konisinin üstünde magmanın çıktığı yere krater adı verilir.

-Genellikle volkan konisinin olmadığı yerlerde oluşan büyük patlama çukurlarına maar adı verilir.

-Volkanik araziler madenler bakımından zengindir.

-Volkanların uzanışı fay hatlarıyla ilgilidir.

İç Anadolu : Ke(Karacadağ) Ke(Karadağ) M(Melendiz) E(Erciyes) Hasan Dağı (KeKeME Hasan)

Doğu Anadolu : Ne (Nemrut) S (Süphan) T(Tendürek) A (Ağrı). (NeSTA)

DİKKAT !!! Büyük Ağrı zirvesi ATATÜRK Zirvesi olarak da bilinir.

Güneydoğu Anadolu : Karacadağ – tek kalkan volkandır. En yayvan volkandır. Malzeme cıvık yapıda çıkmıştır.

Ege : Kula Volkanları – En genç volkandır. İlkel insan ayak izlerine rastlanır.

BİLGİ NOTU : Kula volkanlarının bulunduğu yöre UNESCO tarafından jeopark alanı olarak kabul edilmiştir.(Türkiye’nin ilk jeopark alanı)

DİKKAT !!! Volkanik arazilerin en yaygın olduğu bölge Doğu Anadolu Bölgesidir.

UYARI !!! Uludağ iç püskürük bir kütledir. Bu kütleye BATOLİT denir. Uludağ granit bir kayadır.

NOT : Volkanik araziler verimlidir. Özellikle bağcılık ve yumru köklü bitkiler için uygundur.

DİKKAT !!! Türkiye’deki volkanik dağların hiçbiri aktif değildir.

Kıvrım Dağlar

-Orojenik hareketler sırasında esnek tabakaların kıvrılması ile oluşmuşlardır.

-Toroslor ve Kuzey Anadolu Dağları birer kıvrımdır. Bu dağlar kıyıya paraleldir. Bu nedenle;

-Kıyı ile iç kesimler arasında iklim ve bitki örtüsü farkı oluşur.

-Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım güç ve maliyetlidir.

-Kıyılar oldukça sadedir.

-Koy,körfez, liman, ada azdır.

-Delta oluşumu zor, falez oluşumu kolaydır.

-Boyuna kıyılar görülür.

-Yağış miktarı fazladır.

Bulunduğu Yere Göre Dağlar

-Kuzey Anadolu Dağları : Kaçkarlar, Köroğlu Dağları, Canik Dağları, Yıldız Dağları, Küre Dağları

-Kaz- Madra- Yunt- Bozdağlar- Aydın Dağları- Menteşe Dağları (Kaz-Ma-Yut-muş-Boz Ayı Menteşe Dağları),

-Güney Anadolu Dağları (Toroslar):  Bey Dağları- Tahtalı Dağları- Bolkarlar- Aladağlar- Sultan Dağları

Türkiye’nin Ovaları

-Çevresine göre alçakta yer alan vadilerin derin olmadığı düzlüklere ova denir.

-Ovalar iki grupta ele alnır : kıyı ovaları, iç bölge ovaları

Kıyı Ovaları

-Türkiye kıyılarında birçok akarsuyun ağzında delta ovaları meydana gelmiştir.

-Akarsuların denize döküldükleri yerde alüvyonları biriktirmesiyle oluşan ovalara delta ovası denir.

-Ovalar verimli arazilerdir.

Türkiye’nin kıyılarında;

-Gel-git genliğinin düşük olması

-Akarsuların bol alüvyon taşıması

-Bazı yerlerde kıyıların sığ olması delta ovalarının oluşumunu kolaylaştırmıştır.

Delta Ovaları

-Kızılırmak- Bafra

-Yeşilırmak – Çarşamba

-Gediz-Menemen

-Küçük Menderes-Selçuk

-Büyük Menderes- Balat

-Bakırçay- Dikili

-Göksu -Silifke

-Seyhan-Ceyhan -Çukurova

Karstik Ovalar

-Elmalı- Kestel-Acıpayam- Tefenni- Korkuteli-Gembos ve Muğladır.

İç Bölge Ovaları

-Türkiye’deki iç bölge ovalarının çoğu tektonik kökenlidir.

-Tektonik ovalar çok fazladır. Karstik ya da delta değilse tektoniktir.

-KAF üzerindeki ovalar : Tercan,Erzincan, Niksar,Erba, Merzifon, Tosya, Düzce,Adapazarı

DAF üzerindeki ovalar : Elazığ, Malatya, Muş, Amik, Maraş

BAF üzerindeki ovalar : Salihli,Turgutlu, Alaşehir, Nazilli,Söke

Türkiye’nin Platoları

-Çevresine göre yüksek düzlüklerdir.

-Akarsular tarafından derince yarılmış düzlüklere plato denir.

-İç Anadolu Bölgesinde ; Obruk, Cihanbeyli, Haymana, Bozok,Uzunyayla platoları

-Akdeniz Bölgesinde ; Teke-Taşeli Platoları

-Ege Bölgesinde ; Yazılıkaya Platosu

-Güneydoğu Anadolu Bölgesinde; Gaziantep ve Şanlıurfa platoları

-Doğu Anadolu Bölgesinde ; Erzurum- Kars Platoları

-Marmara Bölgesinde ; Çatalca- Kocaeli Platoları

DİKKAT !!! Türkiye’nin en alçak platosu ortalama 200 m ile Çatalca-Kocaeli en yüksek platosu ise  Erzurum- Kars ve Ardahan platolarıdır.

BİLGİ NOTU : Platoların en çok alan kapladığı bölge “İç Anadolu’dur”.

Oluşumlarına Göre Platolar

-Volkanik Platolar : Erzurum-Kars, Ardahan, Ürgüp-Göreme Yöresinin bazı kesimleri.

-Karstik Platolar : Teke- Taşeli platoları nüfus azdır. Tarım gelişmemiştir. Kıl keçisi yaygındır.

–Aşınım Platoları : Çatalca- Kocaeli platosudur. En gelişmiş platodur. Nüfusu en fazla olan platodur.

Tabaka Düzlüğü (Yatay Duruşlu) : Bozok (Yozgat), Haymana (Ankara), Cihanbeyli (Konya), Obruk (Konya), Yazılıkaya (Ege), Uzunyayla, Gaziantep, Şanlıurfa

Türkiye’nin Ana Fay Kuşakları

KAF (Kuzey Anadolu Fayı) : Bingöl Karlıova’da başlar. SAROS Körfezi’nden gider.

DAF (Doğu Anadolu Fay) : Bingöl Karlıova’dan başlar. Hatay’dan güneye gider.

BAF (Batı Anadolu Fayı) : Ege’nin kırık sistemidir. Çok sayıda ova bulunur.

DİKKAT !!! Türkiye’de en şiddetli depremlerin meydana geldiği fay Kuzey Anadolu Fayı’dır.

Akarsu Şekilleri

1.Aşındırma

-Kırgıbayır; bitkiden yoksun, kurak yüzeylerdir. (İç Anadolu)

-Plato

-Şelale-Devkazanı

-Vadi

1) Çentik : Doğuda (yüksek yer)

2) Boğaz : Dağları aşan (Akdeniz, Karadeniz)

3) Kanyon : Karstik (Akdeniz)

4 ) Tabanlı :(Ege)

Peribacaları :

Oluşumunda; akarsular, rüzgarlar, volkanizma ve cılız bitkiler etkilidir. Hem iç hem dış kuvvetler etkili olmuştur.

2.Biriktirme

-Irmak adası (kum adası) : Mendereslerde görülür.

-Birikinti konisi : Aydın şehri birikinti konisinin üzerinde kurulmuştur.

Delta

-Kıyı sığ olmalı ,derin olmamalıdır.

-Kıta sahanlığı geniş olmalıdır.

-Dalga akıntı az olmalıdır.

-Gelgit az olmalıdır.

-Akarsu bol alüvyon taşımalıdır.

3.Hem Aşındırma Hem Biriktirme

-Menderes : Eğim azdır.Aşındırma fazladır.Taşıma az. Hidroelektrik azdır. Boyu uzundur.

Seki : Hem epirojenez hem de akarsu aşındırması vardır.

Türkiye’de Rüzgar Şekilleri

-Rüzgarlar, düz, kurak, bitkisiz yerlerde etkili olur.

-İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da en çok etkilidir.

-Konya-Karapınar ve Kayseri- Develi oluşumunda rüzgar şekillendirmesi etkili olmuştur.

1.Aşındırma

Mantar Kaya, Şahit kaya

2.Biriktirme

Lös (çöl tozları) : Güneydoğu Anadolu’nun güneyinde

Kumul : Kıyılarda yaygındır.

Türkiye’de Buzul Şekilleri

Türkiye IV. Zaman’da yaşanan buzullaşmadan deniz seviyesinde etkilenmedi. Dağların yüksek kısımları buzullaştı Kıyıda buzul şekil yoktur.

Buzullaşan Dağlar;

Kaçkarlar (Karadeniz), Bolkarlar, Aladağlar, Beydağları, Uludağ (Akdeniz), Erciyes (İç Anadolu), Doğu Anadolu’nun geneli

DİKKAT !!! Ege ve Güneydoğu Anadolu’da buzul şekillerine rastlanmaz.

Türkiye’de Karstik Şekiller

Su içinde eriyebilen kayaçlardan oluşan karstik şekiller :

-Kireç taşı (Kalker) (Akdeniz)

-Alçı taşı (jips) (Ankara,Sivas, Kayseri)

-Kaya tuzu (Çankırı) üzerinde oluşur.

1.Erime Şekilleri

-Lapya, Dolin, Uvala, Polye Batı Toroslarda yaygındır.

-Düden (Antalya), Mağara, Obruk (Mersin Cennet ve Cehennem Obrukları)

DİKKAT!!! Hatay Hassa’da bulunan volkanik oluşumlu Lav Tüpü Mağarası dışındaki tüm mağaralar karstik oluşumludur.

2.Çökelme Şekilleri

-Sarkıt, Dikit, Sütun mağara içinde oluşur.

Türkiye’de Kıyı Şekillenmesi

Dağlar dik yamaçlarda aşındırma, sığ kıyılarda biriktirme yapar.

1.Aşındırma

Falez (yalıyar) : Doğu Karadeniz- Batı Karadeniz Antalya- Yıldız dağları kıyılarında bulunur.

2.Biriktirme

-Kıyı oku, kıyı kordonu, lagün, tombolo

Kıyı Tipleri

a. Boyuna Kıyı :Dağlar kıyıya paraleldir. (Karadeniz,Akdeniz)

b.Enine Kıyı : Dağlar kıyıya diktir. (Ege)

c.Dalmaçya Kıyı : Teke Yarımadası’nın güneyi (Finike ile Kaş arası)

d.Ria Kıyı : Eski akarsu vadilerini deniz sular işgal eder. (İstanbul ve Çanakkale Boğazları ile Menteşe kıyıları)

e.Limanlı Kıyı : Kıyı set gölleri Büyükçekmece, Küçükçekmece,Terkos örnektir.

f.Kalanklı Kıyı : Mersin-Silifke kıyıları örnektir.

DİKKAT !!! Türkiye’de Fiyord, Skyer, Haliç ve Watt kıyı tipleri görülmez.

BİLGİ NOTU : İstanbul Haliç ria kıyı tipine örnektir.

Türkiye’nin Yer Şekilleri ile İlgili Özel Notlar

1.Engebeli arazilerde                                                         Düz Arazilerde

-Fiziki arazilerde renk değişimi fazladır.                           -Renk değişimi azdır.

-Tarlalar dar ve parçalıdır.                                                 – Düz ve geniştir.

-Tarımda makine kullanımı güçtür.                                  -Kolaydır.

-Ulaşım güç ve maliyetlidir.                                              -Kolay ve ucuzdur.

-Tarımsal nüfus yoğunluğu fazladır.                               -Azdır.

-Gerçek alan ile iz düşüm arasındaki fark fazladır.       -Azdır.

2.Yüksek Arazilerde                                                       Alçak Arazilerde

-Fiziki haritalarda kahverengi ile gösterilir.                   -Yeşil ile gösterilir.

-Gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık farkı fazla.    -Fark azdır.

DİKKAT !!! Türkiye’nin en engebeli bölgesi Karadeniz, en engebeli bölümü Doğu Karadeniz’dir. En düz bölgesi Güneydoğu Anadolu, en düz bölümü Ergene’dir.

3.Yüksek Ülke Olmamızın Sebepleri

-Kıtalar tarafından sıkıştırılmamız.

-Alp Himalaya’ya bağlı kıvrımların yaşanması (orojenez)

-Volkanik dağların bulunması

-Epironejezle toptan yükselme yaşanması

TÜRKİYE’NİN YER ŞEKİLLERİ KPSS ÇIKMIŞ SORULAR İÇİN TIKLAYINIZ.

TÜRKİYE’NİN YER ŞEKİLLERİ DOĞRU YANLIŞ TESTLERİ İÇİN TIKLAYINIZ.

TÜRKİYE’NİN YER ŞEKİLLERİ TEST SORULARI İÇİN TIKLAYINIZ.